Zamieszczone tu artykuły Józefa Jaroszewicza zostały opublikowane w periodyku „Ondyna Druskienickich Źródeł. Pismo zbiorowe", Grodno, 1846, zeszyt 1, str. 7-23.

WIADOMOŚĆ O KUPALNICACH NA PODLASIU

Starożytny obrzęd Słowian ruskich Kupalnice, odpowiadający polskim Sobótkom, a litewskiemu Świętu Rosy, był jak się zdaje pewnym oczyszczeniem przez ogień, kąpielą niejako ogniową, skąd może i jego nazwisko Kupalnica pochodzi. Ta uroczystość z czasów pogańskich datująca, przy której miały miejsce śpiewy, tańce i skakanie przez ogień, odbywała się zazwyczaj, lubo nie wszędzie, w nocy z d. 23 na 24 czerwca przed Ś. Janem Chrzcicielem, którego też Ukraińcy z tego powodu Iwanem Kupajłem nazywają, [ ] a zatem właśnie wtenczas kiedy w Polsce palono Sobótki, a w Litwie zbierano się na Rosę. Do czasu ogłoszenia w „Ateneum" wyjątków z dzieła P. I z opolskiego Badania podań ludu, znaliśmy kilka tylko piosenek i to treści miłosnej lub żartobliwej, przy Kupalnicach śpiewanych (patrz Wójcickiego Śpiewy ludu, I, 201, 202. — Grozy Powieści polsko-ukraińskie, II, 133,135,143. — Adama Słowikowskiego Dumy wołyńskie w „Ateneum", 1842, VI, 162); dopiero uczony autor wypisał nam piękną piosneczkę w słobodzie Kardymiczówce guberni chersońskiej i w Kalniku podczas Kupalnie śpiewaną, która nas uczy, że podług mitologicznych słowiańskich mniemań, Kupajło był uważany za syna Księżyca i uwiedzionej przez niego Jutrzenki
(Zirnicy), której podruhą była Tęcza (Wesełka). („Ateneum", 1843, t. V, str. 39 i dal.) Nie byliśmy wprawdzie tyle szczęśliwi w poszukiwaniach naszych na Podlasiu czynionych, dla do pełnienia wszakże wiadomości o Kupalnicy posłużyć mogą niektóre dość ciekawe szczegóły śród Podlaskiej Rusi zebrane i kilka piosneczek podczas tego obrzędu tamże śpiewanych, a podobno przez nikogo jeszcze nie ogłoszonych. Wiadomość, którą tu umieszczam, winienem jegomości księdzu Antonie mu Sosnowskiemu, b. oficjałowi, a dotąd parodiowi cerkwi Ś. Mikołaja w Kleszczelach, mieście powiatu bielskiego.[  ]
Niejednokrotnie słyszał ksiądz Antoni Sosnowski z ust swojego dziada w Kleszczelach 1716 r. zrodzonego i tamże 1800 zmarłego, iż ten mając lat 10 widywał w tern mieście zabawy ludu, które się tak odbywały: w wigilję Ś. Jana na zmroku zbierała się młodzież obojga płci na placu, gdzie się dwie przecinały ulice. Tu każdy przychodzący przynosił ze sobą stare gospodarskie naczynia, jako to faski. wiadra, niecki itp., i składał to na gromadę; poczem to wszystko zapalano, a kiedy się ogień dobrze już rozniecił, otaczali go kołem i rozpoczynali śpiewy, śród których parami lub pojedynczo skakali przez ogień, osobliwie zaś wtenczas, gdy cały chór śpiewaków powtarzał w strofach wyrazy: Ej Kupała, Kupała ty Boże nasz. Wielka szkoda, że tej piosneczki, w której taka była o Kupale wzmianka, nie można już dzisiaj dośledzić. Powiadał dziad księdza Sosnowskiego, że gdy jednego razu podczas obchodu Kupalnie, dwie osoby skacząc razem z przeciwnych stron stosu, śród samego ogniska uderzywszy się o siebie, na wznak padły i nim pośpieszono z ratunkiem mocno
się popiekły, przypadek ten zrządził iż odtąd ta zabawa jeszcze za lat jego młodości w Kleszczelach ustała. Lecz jeżeli w samem miasteczku zapomniano z czasem o Kupalnicach. bardzo długo się one zachowały w okolicy, a nawet dotąd jeszcze we dwóch wsiach do parafii ruskiej kleszczelowskiej należących, corocznie ponawiane bywają. Wszakże zabawy te straciły już niemało z dawniejszej swojej formy zewnętrznej, a nawet czas, w którym przypadały, zmieniony został; już bowiem nie na Ś. Jan, lecz w tygodniu między Wielkanocą a Przewodnią Niedzielą obchodzone bywają. Może lud naganiany przez duchowieństwo, zaniechawszy świętojańskich wieczorów i palenia ognia (ale to tylko w okolicy Kleszcze] pieśni Kupalnie połączył z pieśniami śpiewanymi w równie dawnej uroczystości słowiańskiej, która z początkiem wiosny miała miejsce. Jakoż obok pieśni kupalniczych, które niżej wypisujemy, daje się słyszeć wezwanie Ś. Jerzego, aby wiosnę przyśpieszył:
Światy Jury Hryhory[    ] wypusti trawiciu,
Puojdy do Boha po kluczy i odomkni zemliciu.
Albo też:
Światy Jury Hryhory puojdy do Boha po kluczy,
I odomkni zemliciu a wypusti trawiciu.
Pokryj zemlu trawoju, derewo listoczkom,
A mene mołoduju winoczkom.
Taka przemiana co do czasu, może już przed połową przeszłego wieku nastała, ale jak powiedziałem, nie wszędzie.
O dzisiejszych Kupalnicach, jeżeli je tak, bez palenia już ognia nazwać można, udało się ks. Sosnowskiemu następujące zebrać szczegóły z opowiadania jedynie kobiet, bo mężczyźni o niczem wiedzieć nie chcą. Wieczorne te schadzki zaczynają od Wielkiejnocy, a kończą w przewodny poniedziałek. Pierwszych dni trwa zabawa około dwóch godzin zmrokiem, w dniu zaś ostatnim długo się w noc przeciąga. Dawniej zbierano się zaraz za wsiami na polu piaszczystym, lecz kiedy przed kilkudziesięciu laty gwałtowna nawałnica z ulewą i piorunami wszystkich spędziła, odtąd gromadzą się w samych wsiach na miejscu przestronnym. Chociaż między piosnkami przy Kupalnicach wcoaymi. niektóre z treści swojej zdają się należeć do mężczyzn, wiadomo jednak, że w całej Słowiańszczyźnie obrzęd ten prawie wyłącznie do kobiet należał, a mężczyźni byli tylko widzami i może niekiedy tylko do niego się mieszali. Jakoż i dotąd w okolicach Kleszczel zbierają się same młode mężatki i dziewczęta, i stąd wnosiłbym, że Kupało był bożkiem, któremu szczególniej niewiasty cześć oddawały.
Dzisiaj koło Kleszczel odbywają się Kupalnice tym sposobem: kobiety i dziewczęta zebrawszy się na wybranym miejscu, biorą się za ręce i robią koło zwane „ogrodem" (horod), a jedną spomiędzy siebie wpuszczają we środek, której dają nazwisko Rahulka. Tak uszykowane zaczynają różne śpiewać
piosnki, lecz niektórym tylko z nich dają nazwisko Kupalnie. Jeden z takich śpiewów z pewnym obrzędem połączony i zwrócony do będącej w kole Rahulki, która myśl pieśni pantonimą wyrażać powinna, takiej jest treści:
Oj moja miła Rahulko,
Wstań barzo raniulko —
Oj moja miła Rahulko —
(ostatnie wyrazy po każdym powtarzają się wierszu)
Puojdy, puojdy po wodu raneńko,
Umyj, umyj biłoje liczeńko,
Włoży biłoju koszuleńku,
Nawołoczy różowoju sukońku,
Nałoży pończoszki nowy,
Obuj czerewiczki ponsowy,
Torhowy fartuszok prypaszy,
Rusuju kosu zaczeszy,
Puojdy z pannoju w tanok,
O moja miła Rahulko!

Tu Rahulka bierze jedną z koła i tańczy z nią. Po niejakim czasie koło śpiewa:

Pokiń tuju uchodniciu, Woźmi druhuju robotniciu.
Rahulka tę porzuca i bierze drugą, a gdy chór znowu zaśpiewa:
Pokiń tuju a woźmi druhuju —

bierze inną i tak następnie, aż zaśpiewają:

Poskaczy po horodoczku, Lubi, lubi krasnu pannoczku.

Po skończeniu tego chorowodu idą z kolei rozmaite pieśni. Z tych następująca z małą odmianą koło Kleszczel i w Brzeskiem śpiewana, i do Kupalnie wyraźnie należąca, podobna jest cokolwiek do dwóch umieszczonych w zbiorze Wójcickiego. (Pieśni ludu Białochrobatów, Mazurów i Rusi znad Bugu, 1,202.) Jest to wyszydzanie chłopców.
Malaja nuoczka Kupałnuoczka; Naszy mołodci ne wyspalisia, Za wołami idut chlipajuczy,
Slozami oczy styrajuczy. Welikaja nuoczka Kupałnuoczka; Naszy diwońki wyspalisia, Za wołami idut spiwajuczy, Swoji chustońki wyszywajuczy.
Wieśniacy w powiecie brzesko-litewskim z taką odmianą tę piosnkę śpiewają:
Malaja nuoczka Kupałnuoczka; Naszy mołodci ne wyspalisia, Za wołami idut chłypajuczy, Chwostami oczy protirajuczy. Byciu! Byciu! Pożycz chwosta, Protry oczy posli noczy. Wełyka nuoczka Kupałnuoczka; Naszyje diewońki wyspałysia, Za wołami idut spiwajuczy, Szowkom chustońki wyszywajuczy.
Wypisuję teraz resztę pieśni podczas tych zabaw śpiewanych, które mi ksiądz Sosnowski udzielił. Czy wszystkie są jeszcze nieznane, z pewnością twierdzić nie chcę, gdyż innych zbiorów pieśni ludu prócz Wójcickiego, na ten raz pod ręką nie mając, porównania zrobić nie mogę.
Ej tam w liesu na boru, Tam zbiraliś hałońki,[     ] [Deś tam sokolik sia wziaw] Wsie hałońki rozohnaw, Najczorniejszu sobie wziaw. Oj prosiłaś hałońka K tym hałońkam czomeńkim, Wypusty mene sokole K tym hałońkam mileńkim, Potuom mene ne pryjmut, Mnie hnizdoczka ne uwijut, Mojich dietok ne pryjmut. — Ej tam w hulici na hrudku, Tam zbiralisia diwońki, Deś tam byw ty Hryhorku[  ] Deś zyjszlisia mileńki. Porwaw odnu czernobryw, I tak jej on howoryw:
Ja tebe diworiko ne puszczu, Pokuol kosońki ne rozpuszczu: A ona sia zażuryła I tak jomu howoryła: Mene diwońki ne pryjmut, Mnie prawdońki ne skażut, Mnie wienoczka ne uwijut, Mene w tanok ne woźmut.
Łatwo odgadnąć myśl moralną tej piosneczki, która do bardzo dawnych należeć może. Następująca pieśń zawiera w sobie rozmowę mężczyzny z całym chórem niewiast.
Mężczyzna: Ej puojdu ja koło horodu,
Pytajuczy, szukajuczy swojej żony.
Czy ne baczyli mojej żony
W horody wy?
Chór: Chocz my baczyli, chocz my wydyli,
Ne woźmesz, ne woźmesz.
M. Wystawlu ja boczku medoczku,
Wina dwie, wina dwie.
Ch. My wino wypij emo,
A tobie żuonki choroszoji ne damo, ne damo.
M. Ja kapusty nawaru,
Swoju żuonku odiszczu.
Ch. My kapustu wyjimo,
Tobie żuonki choroszoj ne damo, ne damo.
M, A ja kaszy nawaru,
Swoju żuonku odiszczu.
Ch. A my kaszu wyjimo,
Tobie żuonki choroszoji ne damo, ne damo.
M. A ja ryeczku puodpuszczu,   .
Swoju żuonku choroszu odiszczu.
Ch. A my ryeczku zahatimo,
Tobie żuonki choroszoji ne damo, ne damo.
M. Oj puojdu ja w lies po prut
Zażenu żuonku w tiesny kut,
Idy żuonko robity,
Ne po nowuom horody chodyty.

Wzmianka o nowym ogrodzie zdaje się odnosić do tańca, o którym wyżej była mowa.

Ej pojdu ja koło młyna, młyn mele,
Nahniewawsia muoj bateńko na mene.
Wystawlu ja boczku medoczku,
Wina dwie, wina dwie,
Czy ne zahoworyt bateńko
Ko mnie, ko mnie.
Muoj bateńko wino pje,
Pro mene mołoduju ne dbaje.
Oj ty łastoweńka, oj ty rabeńka,
Ne wij w czużuoj storonie hnizdeńka,
A ty mołodaja ne kłady bytońka
U swoho bateńka.
Pławaw w zelinom pokryci (?)
Płakaw mołodeć po di wici:
Koli ja jeje ne woźmu, to utoplusia,
A jak ne utoplusia,
To na ostu skolusia,
Ajakneskolusia,
To na botwini powieszusia,
A jak ne powieszusia,
To na kropiwi spekusia.
Dajte czowna, dajte czowna i weselcia,
Pohoworym chocz czerez okoncia;
Dajte czowna, dajte czowna i poroma,
Pohoworym doma,
Diwoczynko moje serce. —
Nechaj jiedut stary borodaty,
A wy werniteś mołody i neżonaty.
Z-pud boru zelonoho, z liesa temnoho
Wybihło try koniki:
Wpered biżyt woronenki,
Poseredini siweńki,
A na zadi kulhaweńki.
Szczo woronenki — Klimulko,
Szczo siweńki — Hryhorko,
Kulhaweńki — Stepanko.
Z sadu, z sadu, spud wiszeńki,
Tam wybihło try diwońki:
Odna w szczyerum zołoti,
Druha w aksamity,
Tretia w winoczku naheńka.
Szczo w zołoti, to Klimulkowa,
Szczo w aksamity, to Hryhorkowa,
A szczo naha w winoczku, to Stepankowa.
Pochwaliwsia Klimulko: „szczo swoju
Na sieno powedu i sto fur nahrebu."
Pochwaliwsia Hryhorko:
„Ja na żniwo powedu,
I sto kuop nażnu."
Pochwaliwsia Stepanko:
„Ja swoju na szynok powedu,
I sto harnci wypju."
I poszli, popilisia.
Deś moje hołe kropiwo pole,
Ruki popekło i do domu utekło.
Zyjszow jasny miesiąc
Kruhom na huliciu,
W ruodnoje pole ruożkami,
A na dwuor oczeńkami,
Na żyto, na pszeniciu
I na wszelaku paszniciu.
Wyjiechaw mołodeć na woronuom koniku,
Wyjiechaw w zylonuom żupaniku;
Perejde jeno diwońka mołodaja,
Chto tobie na koszulku naprjaw? pytaje.
Cbto tobie koszulku osnowaw, chto bili w?
Chto tobie koszulku suszyw?
Chto tobie jejie skotiw?
Chto koszuleńku poszyw? —
Ach diwońko, czy ty rozumu ne majesz,
Szczo ty mene pro toje pytajesz?!
Mnie mateńka naprjała,
Bratowaja osnowała,
A druhaja wytkała.
Mnie lebedi bilili,
W jasne sonce suszyli,
A wietry skotili,
A sestrońka poszyła
W okonoczku sediaczy,
Na zoreńki diwiaczy,
Wzuor na zorach zbirała
I w koszuleńku kłała.
I ta piosneczka zapewne do najdawniejszych należy.
Puod malinoju, puod zelonoju
Siwy kuoń rozihrawsia,
Mołody kozak, mołody kozak
Na wuojnu wybirawsia;
Jak wybrawsia, ta j kłaniawsia
Ojcowi i matci
I tuoj mołoduoj
Szczo pryszlubion diwońci.
Wyjiechawszy za worota
Z konia pochiliwsia,
Za nim starają maty:
„Synu, ach synu wernisia."
„Oj ne wernuś moja matulu,
Pojiedu na Ukrajinu,
Ja samo mołody
I kuoń worany, ne zhinu.
A jeśli ja, matulu moja,
W wuojśku zahinu,
To pryjmi moju diwczynu,
Za ruodnuju ditinu."
„Oj ne teper, moje ditiatko,
Hodina nastała,
Oj kob czużaja
Za rodinu stała."

Wieleż to podobnych pieśni naszego ludu możnaby jeszcze uzbierać w jednej tylko guberni grodzieńskiej, gdyby się więcej do tego rodzaju śledzeń, równie ochoczych jak ks. Sosnowski znalazło!
Wszystkie te piosnki na rozmaitą śpiewane są nutę. Niektóre z nich mają melodię melancholiczną, na kształt dum ukraińskich, inne zaś podobne do recytatywów, którym wtórować niepodobna, i dlatego wszystkie wieśniaczki takowe pieśni jednym tonem śpiewają.
Jak ogień Kupalnie był oczyszczeniem dla ludzi, tak również ogniem oczyszczano bydło na wiosnę, pierwszy raz w pole wypędzając. Jakoż dotąd w niektórych okolicach Polesia zachowuje się zwyczaj, że dla zapobieżenia zarazie przepędzają dobytek śród rozpalonych dwóch ogniów, dodając do tego obrzędu poświęcenie trzody przez kapłana.
Nawet Latopisiec Wołyński dzień wigilii Ś. Jana nazywa Kupałą. Wspomniawszy bowiem pod rokiem 1262 o napadzie Litwy na Jazdów czyli Ujazdów w Mazowszu, powiada: Litwa że izhnasza Jazdow na kanun Iwana dni na samaja Kupalja. (Zbiór latopisców ruskich, II, str. 220.)
Ks. Antoni Sosnowski, który nieprzerwanie zajmuje się literackimi pracami, znany już jest z odkrycia i opisania 2 Statutu Litewskiego, (ob. „Dziennik Wileński", 1822, n. VI, k. 200.)
Zamiast Heorhi.
Kawki.
*****
Imiona dawane chłopcom zależą od wyboru śpiewaczek, nic więc dziwnego, że w dzisiejszym czasie wyśpiewują imiona chrześcijańskie.

SOBOTY POMINALNE

Jak często lud nasz wiejski ze spełnianiem nawet powinności chrześcijańskich łączy jeszcze obrzędy z dawnego bałwochwalstwa zachowane, widzimy to w tak nazwanych sobotach pominalnych. U Greków i na Rusi z ustawy cerkiewnej dwa razy, a z dobrowolnego obom i drugie jeszcze dwa razy w roku, to jest przed każdym kwartałowym postem, czyni się pamiątka za umarłych w soboty, a nawet każdej w tygodniu soboty jest z przepisu Cerkwi część nabożeństwa za umarłych. W kwartałowe soboty odprawiają się egzekwie i msza żałobna z panachidą za dusze wiernych zmarłych. Pospólstwo, osobliwie po wsiach, uczęszcza na to nabożeństwo, a niektórzy przynoszą na ofiarę chleby, nieco gotowanego mięsa i gotowany pęcak (kutja). Część tych darów udzielają kapłanowi, a część ubóstwu, w wieczór zaś sami używają, dostatniej niż innych czasów, jadła i napoju, przy czym i dla ubogich zdarzonych są hojniejszymi. Mówi ksiądz Sosnowski, że nie wie czy w parafiach powiatu bielskiego zachowują się jakie ceremonie zabobonne; wie tylko, że siadając do stołu, po odmówieniu Ojcze nasz, gospodarz bierze kieliszek z wódką i mając pić do kogo, mówi: Daj Boże umerłym wiecznyj pokój, a nam żywym szcze na zdorowje. W niektórych zaś dalszych powiatach guberni grodzieńskiej trafiają się jeszcze prawdziwe ceremonie pogańskie. I tak w sobotę pominalną każe gospodarz dziewięć potraw gotować, a mniej zamożny przynajmniej siedem. Kiedy wieczorem rozniecą już na kominie ogień lub świecę zapalą, gospodarz bierze kieliszek z wódką i mówi, niby do umarłych: Bud' zdorow diedu! i z tego kieliszka wódkę wylewa za okno, a potem pije sam trzy razy i każdy z domowych, zakasując pierogiem zwanym knysz. Siadłszy potem do stołu, gospodarz bierze łyżkę (strawy?) i wyrzuca za okno, inni rzucają pod stół, mówiąc: Diedu, idy do obiedu, a inni jeszcze część potraw zanoszą do chlewów, gdzie stoi bydło i kładą w jasła. Po obiedzie gospodarz otwiera drzwi chaty, stawia we drzwiach bronę, bierze miotłę i macha nią po kątach chaty, mówiąc: Kiszą, kiszą (wyraz używany przy zaganianiu domowego ptactwa) duszeczki! Kotora starsza i buolsza to dwerami, a kotora mensza to oknami (zapewne okienkami w bronie).
Relację o tym obrzędzie otrzymał ks. Sosnowski przez trzecią osobę, bo wprost od chłopów osoba duchowna niczego by się wywiedzieć nie mogła. Kiedy tenże sam opowiadacz uczynił uwagę chłopom, że się nie godzi tak myśleć i czynić, odpowiedział mu jeden: nie można zaniechać tego, bo kiedym razu jednego nie obchodził pominalnicy tym sposobem, to mi wół zdechł, a drugi dodał: a mnie krowę wilcy zjedli. Tak więc przypadkowe nieszczęście bardziej jeszcze ugruntowało tych prostaczków w ich starodawnym przesądzie.

Józef Jaroszewicz

Wiadomość o tych sobotach pominalnych również winienem ks. Antoniemu Sosnowskiemu, lecz w tym zgodzić się z nim nie mogę, aby między tym żałobnym obrzędem a wesołymi Sobótkami świętojańskimi jakakolwiek była styczność, oprócz podobnie brzmiących wyrazów: sobota, Sobótka. Nie masz w tym żadnej wątpliwości, że Sobótki nazwanie nie pochodzi od soboty; czy jednak źródłosłowu jej upatrywać można w wyrazie sobit', przygotować, zasobie, niby przysposobić się do przyszłych prac polnych, jak czytamy u P. Narbutta (Dzieje, I, 306.), tego z pewnością nie wiem.