Podlaskie rekolekcje historyczne

Wiedzę naukową od potocznej odróżnia to, że pierwsza powstaje poprzez ustalanie faktów i powiązań między nimi, druga zaś bardzo często opiera się na domysłach, a nawet umyślnych falsyfikacjach. Podsumowaniem naukowej wiedzy o pochodzeniu i znaczeniu słowa ‘Podlasie’ jest chociażby hasło w wydanym przez Polską Akademię Nauk „Słowniku starożytności słowiańskich” (t. 4, Wrocław 1970), gdzie stwierdza się, że nazwa ta, „pierwotnie Podlasze, rus. Подляше, подляшски, łac. Podlachia, oznacza ziemie położone w sąsiedztwie Lachów (tu = Polaków)”, przy czym pojawia się „dopiero na przełomie XV i XVI w., najpierw w źródłach litewskich pisanych po rusku (1495 i 1513 r.), a następnie, początkowo rzadko, w źródłach polskich (od 1517). W powszechne użycie wchodzi dopiero w okresie starań o przyłączenie Podlasia do Korony (od 1563). Wtedy też wprowadzono ją do tytulatury królewskiej (1569). Nazwa Podlasie powstała w Wielkim Księstwie Litewskim jako określenie leżącej przy granicy z Lachami części województwa trockiego, obejmującej zajęte przez Litwę tereny nad środkowym Bugiem, górną Narwią oraz część wschodniego Mazowsza. Wcześniej ziemie nad środkowym Bugiem i górną Narwią zawsze zwano od głównych grodów ziemią brzeską i drohicką”.

W XVI w. źródła polskie powstawały zarówno po polsku, jak i łacinie, stąd też pojawiły się warianty nazwy dla obu języków, będące adaptacją nazwy ruskiej, a więc ‘Podlasze’ i ‘Podlachia’ (a także ‘Palatinatus Podlachiensis’ – woj. podlaskie). Ponieważ język łaciński był ogólnoeuropejskim językiem kultury, właśnie forma ‘Podlachia’ została przejęta przez języki zachodnioeuropejskie, a więc niemiecki (‘Podlachien’), francuski (‘Podlaquie’, ‘La Podlachie’), angielski (‘Podlachia’) itd. W starych publikacjach można też znaleźć warianty współbrzmiące z ukraińskim gwarowym ‘Pudlasze’ (np. „Pudlascische Woywodschafft”, „Pudlachie”, „Pudlachia”), są to chyba jednak błędy drukarskie.

W piśmiennictwie polskojęzycznym formy ‘Podlasze’ i ‘Podlaszany’/‘Podlaszanie’ spotykane są do I połowy XIX w. Przykładem może być „Krótki rzeczy polskich sejmowych pamięci godnych commentarz” Jana Ponętowskiego (Kraków 1569), gdzie w wierszowanej części zawarty jest ustęp o tym, jak „Panowie Podlaszanie do Korony przystali” z radosnym zawołaniem „Toż nas też pocieszyło, że wszystko Podlasze//Jak się ku temu miało, już teraz jest nasze”; zaś z zebranych trzy wieki później „zdań pospólstwa” o mieszkańcach „prowincji niektórych” dowiadujemy się, że „Podlaszanie dobrzy do rady, nie do szabli”. Jednak w odróżnieniu od skamieniałej łaciny w języku polskim nazwa ‘Podlasze’ uległa szybko przekształceniu w ‘Podlasie’, co stało się pożywką dla szukania źródła tej nazwy w skojarzeniu ‘…lasie – las’, a nawet traktowania nazw ‘Podlasie’ i ‘Polesie’ jako synonimów.

Obraz zamętu powstałego w ciągu XVI – XVIII w. oddaje ułożony przez Samuela Lindego „Słownik języka polskiego” (t. 2, cz. 2, Warszawa 1811), w którym autor pod hasłem „PODLASIE PODLASZE Polesie” zebrał wszystkie znalezione w literaturze objaśnienia. Na pierwszym miejscu jest tu błędny wywód na podstawie „Gramatyki dla szkół narodowych na klasę III” Onufrego Kopczyńskiego (Warszawa 1780), lecz prekursorem wypaczania etymologii nazwy ‘Podlasze=Podlasie’ był raczej Marcin Kromer, autor dzieła „Polonia sive de situ, populis, moribus, magistratibus et re publica regni Polonici” (Polska, czyli o położeniu, obyczajach, urzędach Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego). Ten swego rodzaju przewodnik był wydany w 1577 r., lecz jego pierwsze redakcje powstawały przed 1569 r., a więc w okresie sejmowych bojów o przynależność Podlasia, w których Kromer aktywnie uczestniczył jako dziejopis-propagandzista. Mimo upływu dekady publicystyczny zapał  w sercu i umyśle warmińskiego biskupa-koadiutora nie ostygł, bo Kromer nazwę Podlasie starał się w ogóle ignorować, twierdząc, że to Polesie (Polessia) – np. w opisie Bugu przeczytamy, że ta rzeka „na Rusi ma swe źródła … dążąc zrazu na zachód przybiera niebawem kierunek północny i płynie wzdłuż zachodnich rubieży Wołynia, aż na koniec – zasilona rzekami Ratą i Muchawcem – skręca na zachód i przemierza okolicę poleską; na swym szlaku mija miasta Rusi, a więc Busk, Gródek, Horodło, Luboml, następnie miasta Polesia, mianowicie Brześć, Janów i Drohiczyn”.

Kromer przekonuje też czytelników, że owo Polesie to kraj, który Polacy odebrali „barbarzyńskim Jazygom, czyli Jaćwingom”, później część zagarnęła Litwa (Wielkie Księstwo Litewskie i Ruskie), zaś „obie jego części nazwę swoją zawdzięczają raczej lasom, a nie tej okoliczności, że w dialekcie ruskim Podlasie (w oryg. Podlasse) miałoby oznaczać obszar graniczący z Polską; chyba że ktoś wolałby Podlasie interpretować jako obszar pod władzą Polaków”.

Tłumaczenie na podstawie skojarzenia „na ucho” daje też wspomniany wcześniej prekursor badań nad polską gramatyką O. Kopczyński, pisząc w rozdziale „O źródłosłowie”: „kraj bliski gór Podgórzem, bliski lasów, my Podlasiem, Litwa nazywa Zapuszczyńskim Krajem”.

W pierwszej połowie XIX w. historiografia powoli wychodziła ze stadium kompilacyjnego i intuicyjnego (a często nawet intuicyjno-konfabulacyjnego, albo zupełnie konfabulacyjnego – produkującego konstrukcje w stylu stworzonego przez M. Konopnicką krasnoludka-historiografa Koszałka-Opałka, który „czego nie widział i nie słyszał, to zmyślił tak pięknie, iż przy czytaniu tej księgi serca wszystkim rosły”). Co ciekawe autorem pierwszej próby krytycznego przedstawienia dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego był Podlaszanin Józef Jaroszewicz. W latach 1844-1845 opublikował on „Obraz Litwy pod względem jej oświaty i cywilizacji od czasów najdawniejszych do końca XVIII w.”, w którym na podstawie lektury „latopisców ruskich” i „aktów litewsko-ruskich” stwierdził, że w rzeczywistości ziemia ta „nie nazywa się Podlasiem, jakby pod lasami litewskimi położona, bo i sama była lesistą, ale Podlaszem t.j. krajem, który tylko graniczył z Lachami, lecz przez Lachów pierwotnie zaludnionym nie był, chociaż Lachowie dość wcześnie na mocy podbojów pretensje do tego kraju rościć zaczęli. Ten sposób wyrażenia (Podlasze) zachowuje się dotąd między Rusią litewską w Prużańskiem i Wołkowyskiem” („Ruś litewska” – tu mieszkańcy XIX-wiecznych powiatów prużańskiego i wołkowyskiego, obejmujących teren, który po 1569 r. pozostał w Wielkim Księstwie Litewskim). Oczywiście XV- i XVI-wieczne materiały źródłowe nie pozostawiają wątpliwości co do etymologii nazwy ‘Podlasie’, więc kolejne pokolenia historyków jedynie potwierdziły i uzupełniły ustalenia Jaroszewicza.

Bezpodstawność szukania „w lesie” źródłosłowu choronimu „Podlasie’ podkreślał Aleksander Jabłonowski, autor poświęconych regionowi trzech tomów serii „Źródła dziejowe” (Warszawa 1908-1910): „Miano ‘Podlasie’, jako nasuwające pojęcie krainy ‘pod lasami’ leżącej, jest niewłaściwym zupełnie. Powstało ono pod wpływem wymowy Mazurów, narzecze których nie zna dźwięku ‘sz’ i zamienia je na ‘ś’: jak ‘wisznia’ na ‘wiśnia’ itp. Istotne zaś miano krainy, mającej nas zająć, jest ‘Podlasze’, oznaczającej ziemię ‘pod Lachami’ leżącą, u rębów polskich rozpostartą (‘Podlachia’). (…) Oczywiście nazwę ‘Podlasze’ przyjęli od Rusi – i tylko przetworzyli ją z mazowiecka na ‘Podlasie’”. Podobny wywód widzimy u rodowitego Mazura Zygmunta Glogera („Geografia historyczna ziem dawnej Polski”, Warszawa 1900): „To trzymanie się Podlasia całą jego długością pogranicza Lechitów, czyli Lachów, przemawia bardzo za tym, że nazwa Podlasia nie powstała od lasów, jak nazwa Polesia, ale od Lachów, pod granicą których ciągnęło się Podlasie. Było to zatem pod-lasze, ale i dzisiaj, gdybyśmy kazali wieśniakowi podlaskiemu wymówić tę nazwę, to wypowie ją nie: Podlasze, ale Podlasie”.

Oczywiście chodzi tu o podlaskiego Mazura, bo w ustach ukraińskojęzycznego podlaskiego Rusina zabrzmi ona jako ‘Pudlasze’ (koło Bielska) lub ‘Pidlasze’ (koło Włodawy), zaś w ukraińskim języku literackim, który powstał na osnowie gwar naddnieprzańskich, będzie to ‘Підляшшя’ – ‘Pidlaszsza’. (W niektórych publikacjach, których autorzy próbują pisać po-swojomu (miejscową gwarą ukraińską), spotkać można formę ‘Puodlasze’, jest to jednak oznaka braku dobrej znajomości mowy, nigdy bowiem dyftong nie występuje w sylabie nieakcentowanej).

Tak więc kwestia pochodzenia nazwy Podlasie została wyjaśniona i nie byłoby potrzeby o tym pisać, gdyby nie to, że nadal można zostać zaskoczonym owocami „ludowej etymologii”, na przykład słysząc pełen przekonania wywód, że Bielsk Podlaski to… Bielsk pod laskiem.

Jurij HAWRYLUK

Określenie ‘Podlasianie-Mazurzy’ nie powinno dziwić, chociaż bowiem stwierdzenie bielszczanina Józefa Jaroszewicza o Podlaszu jako kraju, który tylko graniczył z Lachami, jest jak najbardziej słuszne, jednak z zastrzeżeniem, że odnosi się do terenu wokół sześciu grodów ziemskich (powiatowych), a więc Bielska, Drohiczyna, Mielnika, Brześcia, Kamieńca i Kobrynia (w 1566 r. dwa ostatnie powiaty przyłączono do Brześcia), a więc do obszaru należącego wcześniej do Rusi Halicko-Wołyńskiej (-Włodzimierskiej), gdzie mieszkali ukraińskojęzyczni „południowi Rusini”. Natomiast „ściana zachodnia” utworzonego w latach 1513-1520 woj. podlaskiego była zamieszkana przez ludność polską, był to bowiem obszar pradawnego Mazowsza lub skolonizowanej przez Mazowszan Jaćwieży, który pod panowanie Wielkiego Księstwa Litewskiego dostał się w I. poł. XV w. i został dołączony do ziemi bielskiej i drohiczyńskiej. Ludność polska z Mazowsza w tym czasie zasiedliła też tereny na wschód od rz. Liza, Nurzec, Cetynia i Liwiec, które wg historyków stanowiły wcześniej zachodnią granicę Rusi. Tak więc teren, który w XVI w. zaczęto nazywać Podlaszem/Podlasiem, nie był jednolity ani pod względem wcześniejszej przynależności tych terenów, ani też języka, religii i kultury jego mieszkańców. Jeszcze bardziej hybrydalny charakter ma obecne woj. podlaskie, które w ok. 2/3 składa się z terenów, które przed 1795 rokiem do woj. podlaskiego nie należały.

☻ „Zdania pospólstwa o mieszkańcach prowincji niektórych” ☻

Podlaszanie dobrzy do rady, nie do szabli.

Brześcianie do kufla i do pióra.

Bielszczanie męscy, ale chełpliwi.

Brańszczanie silni, ale nie dowcipni.

Chełmianie wielkiej pamięci, małego rozsądku.

Drohiczanie skromni, ale nieużyci.

Grabowieczanie odważni, ale nierozsądni.

Horodelczanie łagodni, ale bez rozsądku.

Krasnostawianie do przyjaźni, ale nie do gospodarstwa.

Lubaczewianie przyjemni, ale zdradliwi.

Mielniczanie dalecy оd zbytków i od nauk.

Przemyślanie wielkiego dowcipu, małej cnoty.

Sanoczanie do korda, nie do prawa.

Ignacy Włodek, O naukach wyzwolonych w pow­szechności i szczególności, Rzym 1780.

«Над Бугом і Нарвою», 2020, № 2, str. 23-28.