1932 – 2022: Przed 90 laty zmarł Konstanty Charłampowicz – historyk Cerkwi i oświaty rodem ze wsi Rohaczi (Rogacze)

21 marca 2022 roku mija kolejna rocznica śmierci historyka, członka Wszechukraińskiej Akademii Nauk  Konstantego Charłampowicza (1870-1932), którego szlak życiowy rozpoczął się w podlaskich Rohaczach, w rodzinie miejscowego proboszcza Wasyla Charłampowicza. Rodzina Charłampowiczów była dość liczna – w „Над Бугом і Нарвою” pisaliśmy m.in. o autorze zdjęć dokumentujących kulturę etnicznie ukraińskiej ludności dawnego pow. brzeskiego – Stepanie Charłampowiczu, zaś kolejny brat Konstantego – Paweł też miał zasługi dla nauki, m.in. jako inicjator stworzenia Muzeum Krajoznawczego w Perwomajsku nad Bohem (północna część obwodu mikołajowskiego, a więc blisko do miejsc, gdzie obecnie toczy się walka z rosyjskim najeźdźcą). Niebawem opublikujemy kolejne materiały o rodzinie Charłampowiczów – zawrówno na stronie internetowej, jak i w kolejnych tegorocznych numerach drukowanych (red.)

Konstanty Charłampowicz – historyk Cerkwi i oświaty

W gronie Podlaszan-humanistów jedno z pierwszych miejsc zajmuje niewątpliwie historyk Konstanty Charłampowicz, który urodził się w Rogaczach 30 lipca 1870 r. (18 lipca według obowiązującego wówczas w Imperium Rosyjskim kalendarza juliańskiego, tzw. starego stylu).

Obecnie wieś Rogacze znajduje się w granicach gminy Milejczyce, w powiecie siemiatyckim. W XIX w. należała ona jednak do pow. brzeskiego guberni grodzieńskiej. We wsi znajdował się urząd gminny oraz cerkiew parafialna pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny (Preczystenśka). Od 1865 r. proboszczem w Rogaczach był ojciec przyszłego uczonego, Wasyl Charłampowicz. Zmarł on 20.11.1890 r. w wieku 52 lat i został pochowany przy cerkwi.

Charłampowicze byli prawdziwą wielopokoleniową dynastią duchownych, przez kilka stuleci związaną z powiatem brzeskim. Już bowiem w drugiej połowie XVII w. w aktach sądu grodzkiego w Brześciu spotykamy Grzegorza Charłampowicza, proboszcza cerkwi w Czersku oraz Andrzeja Charłampowicza, proboszcza w Małorycie. W czasach nam bliższych na stanowisku proboszcza parafii w sąsiednich Milejczycach widzimy w latach 1835-1868 Aleksandra Charłampowicza, zaś w roku 1860 wspominany jest Józef Charłampowicz, proboszcz w Ciechanowcu, w ówczesnym powiecie bielskim.

Również Konstanty Charłampowicz związał swą drogę życiową z Cerkwią, lecz nie jako duchowny ale badacz jej dziejów. Oświatę zdobywał w Litewskim Prawosławnym Seminarium Duchownym w Wilnie (gub. grodzieńska zaliczana była wówczas do tzw. guberni litewskich, podobnie jak wileńska i kowieńska, dlatego też obejmująca ten obszar diecezja prawosławna nosiła nazwę litewskiej) i Petersburskiej Akademii Duchownej. Po ukończeniu w 1894 r. studiów Charłampowicz przeniósł się do Kazania, w którym spędził większość swego twórczego życia. W 1895 r. zaczął pracę w Kazańskim Seminarium Duchownym jako wykładowca języka łacińskiego, a w 1899 r. uzyskał tytuł magistra teologii.

Jednak najbardziej owocne okazały się badania młodego uczonego nad dziejami oświaty w XVI-XVII wieku, a więc w okresie gdy była ściśle związana z Cerkwią. Już w 1897 r. wyszła drukiem w Kazaniu monografia „Ostrożskaja prawosławnaja szkoła”, a wkrótce następna – , Zapadnorusskije prawosławnyje szkoły XVI i naczała XVII w.w., otnoszenija ich k inosławnym, religioznoje obuczenije w nich i zasługa ich w diele zaszczity prawosławnoj wiery i Cerkwi” (Kazań 1898, ok. 600 stron). W 1900 r. K. Charłampowicz objął stanowisko docenta na Uniwersytecie Kazańskim, zaś w 1909 r. profesora nadzwyczajnego, jednocześnie od 1906 r. wykładał historię cywilną w seminarium. Rok 1914 przyniósł uczonemu tytuł doktora historii cerkiewnej. Wtedy też ukazało się najbardziej znaczące jego dzieło – pierwszy, i jak się okazało jedyny, prawie tysiącstronicowy tom pracy poświęconej ukraińskim wpływom na życie cerkiewne i kulturę dawnej Rosji „Małorossijskoje wlijanije na wielikorusskuju cerkownuju żizń” (Kazań 1914).

Obie „kazańskie” prace te były ogromnym wkładem w badania historyczne i spotkały się z gorącym przyjęciem w świecie naukowym, a ich autor otrzymał nagrody Rosyjskiej Imperatorskiej Akademii Nauk oraz Moskiewskiego Towarzystwa Historii i Starożytności Rosyjskich. W 1916 r., uznając naukowe zasługi K. Charłampowicza Akademia Nauk uhonorowała go też tytułem członka-korespondenta Oddziału Języka Rosyjskiego i Literatury. Naukową działalność Charłampowicz prowadził także w licznych towarzystwach naukowych specjalizujących się w badaniach historycznych i literaturoznawczych.

Ponieważ historyczne badania Charłampowicza, jak widzimy to już z tytułów głównych publikacji, były ściśle związane z problemami życia religijnego i oświaty na Ukrainie, w 1919 r. został on powołany na członka Ukraińskiej Akademii Nauk w Kijowie, na katedrę historii Cerkwi. Uczony pozostał jednak w Kazaniu, nadal prowadząc wykłady na uniwersytecie i czerwonoarmijskiej szkole wojskowej, pracując także w miejscowym muzeum i komisji muzealnej. W latach 1922-1924 był trzykrotnie wybierany na przewodniczącego działających w Kazaniu towarzystw naukowych – archeologicznego, historycznego i etnograficznego. W 1924 r. obrano go też na członka Czuwaskiego Towarzystwa Naukowego. W tym samym roku we Lwowie wyszło w przekładzie na język polski kolejne dzieło poświęcone oświacie na ziemiach ukraińskich i białoruskich – „Polski wpływ na szkolnictwo ruskie w XVI-XVII wieku”.

Jako przewodniczący komisji muzealnej Charłampowicz domagał się, aby kosztowności rekwirowane w cerkwiach przez władze bolszewickie były przekazywane do muzeów, żądał też chronienia zabytków historycznych. Wywołało to niezadowolenie wśród urzędników sowieckiej administracji Tatarskiej Republiki Autonomicznej, której stolicą był Kazań. Dlatego też, pod pretekstem przechowywania literatury kontrrewolucyjnej, uczonego we wrześniu 1924 r. aresztowano i w styczniu 1925 r. zesłano do Kirgizji. Mimo starań kierownictwa Wszechukraińskiej Akademii Nauk o zwolnienie jej członka Charłampowicz spędził na zesłaniu trzy lata – w Orenburgu, Aktiubińsku i Turgaju. Nie zaprzestał jednak pracy naukowej, wydając m.in. monografię o powstaniu turgajskich kozaków-Kirgizów w 1916-1917 r.

Dopiero w 1928 r. Charłampowiczowi udało mu się przenieść się na Ukrainę i osiedlić się w Niżynie. Jednak podjęciu pracy naukowej we Wszechukraińskiej Akademii Nauk przeszkodziły przeprowadzone przez władze sowieckie czystki, których skutkiem było nie tylko zlikwidowanie katedry historii Cerkwi, ale też pozbawienie Charłampowicza tytułu akademika. Oficjalna motywacja brzmiała: przeszkody natury ideologicznej i niewystarczające kwalifikacje – mimo wszystkich swych naukowych osiągnięć był on przecież wychowankiem i wykładowcą szkół duchownych.

W tej sytuacji uczony, pozbawiony środków do życia, opuścił Niżyn i przeniósł się do Kijowa, gdzie zamieszkał u dalekich krewnych. Dzięki poparciu prof. Michajła Hruszewskiego publikował przeglądy krytyczno-bibliograficzne i szkice w redagowanych przez niego pismach „Ukrajina” i „Zapysky Istoryczno-Fiłołohicznoho Widdiłu Wseukrajinśkoji Akademiji Nauk”. Jednak nasilające się stalinowskie represje w stosunku do inteligencji ukraińskiej nie ominęły i prof. Hruszewskiego, którego odsunięto od redagowania wspomnianych wydań.

Przez pewien czas Charłampowicz brał jeszcze pewien udział w pracach Akademii, uczęszczając na posiedzenia komisji społeczno-ekonomicznej historii Ukrainy i historii Bliskiego Wschodu. Jednak jedynym źródłem utrzymania pozostała już tylko praca korektora pism „Istoryk-marksyst” i „Ekonomist-marksyst”. Mając nadzieję na otrzymanie posady bibliotekarza bezpłatnie kompletował bibliotekę utworzonego w 1931 r. Naukowo-Badawczego Instytutu Pedagogiki. Jednak i temu pragnieniu nie było dane się ziścić, gdyż uczony zmarł 21 marca 1932 r. w Kijowie.

Pomimo upływu dziesięcioleci spuścizna naukowa Konstantego Charłampowicza zachowuje swoją wartość i aktualność. Powinni do niej sięgnąć także badacze przeszłości jego podlaskiej małej ojczyzny. W pracach dotyczących dziejów Cerkwi i cerkiewnej oświaty mogą oni znaleźć nie tylko tło i szerszy kontekst ówczesnych wydarzeń, ale też konkretne informacje dotyczące historii naszego regionu. A poza tym – wstyd nie znać dzieł człowieka, po którego śladach nieraz przychodzi nam stąpać.

Jurij Hawryluk

Fot. autora artykułu

foto tytułowe: Konstanty Charłampowicz z żoną Wierą (około 1900 r.). Cerkiew w Rohaczach – stan obecny.

[Стаття була надрукована „W 130 rocznicę urodzin”]

«Над Бугом і Нарвою», 2000, № 4, стор. 29-30.