Ryboły. Zarys dziejów parafii Ryboły od początków istnienia do 1839 roku

Wieś Ryboły założona została prawdopodobnie w II połowie XV wieku w okresie kolonizacji tych terenów przez napływający ze wschodu żywioł ruski¹. W przeciwieństwie do osadników mazowieckich z I połowy XV wieku, rekrutujących się przeważnie z ludzi wolnych, osadnicy ruscy byli ludźmi zależnymi i poddanymi. Różnice w hierarchii społecznej napływającej ze wschodu i zachodu ludności, zaważyły w znacznej mierze na charakterze zakładanych przez nią osad. Kolonizacja mazowiecka pozostawiła po sobie na Podlasiu szereg wsi średniej i drobnej szlachty. Natomiast przy udziale osadnictwa ruskiego powstały liczne wsie włościańskie². Jedną z takich wsi były Ryboły. Nazwa ta oznacza ludzi-stróży oraz dostawców ryb na dwór panującego i związana jest bezpośrednio z charakterem ówczesnej osady. Była to bowiem wieś rolniczo-rybacka, której mieszkańcy poza uprawą roli zobowiązani byli do łowienia ryb w pobliskiej rzece Narwi i dostarczania ich na dwór bielski³. Była to więc wieś o charakterze służebnym. Zlokalizowano ją na prawym brzegu Narwi, na terenie o płytkim poziomie wód gruntowych, zapewne podmokłym albo nawet bagiennym, około 2 kilometry na południowy-zachód w stosunku do współczesnej lokalizacji. Już w XV wieku musiała to być wieś dużych rozmiarów, bowiem po jej przeniesieniu w XVI wieku na nowe miejsce liczyła 80 zagród⁴. Prawdopodobnie jeszcze w XV wieku, wkrótce po osadzeniu włościan, wybudowano we wsi cerkiew, wokół zaś usytuowano cmentarz grzebalny. Pierwotnie wieś Ryboły położona była nieopodal rzeki Narwi, na uroczysku potocznie zwanym „Cerkwiskiem”⁵. Niektóre źródła podają, że miejsca tak nazywane, to miejsca na których kiedyś znajdowała się cerkiew. Niestety nie zachowały się żadne źródła archiwalne z tego okresu, które pozwoliłyby odtworzyć ówczesny wygląd świątyni. Z całą pewnością był to obiekt drewniany, zapewne niewielkich rozmiarów.

Ziemia podlaska, która już w I połowie XIV wieku weszła w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego, w tym czasie pod względem jurysdykcji kościelnej została podporządkowana biskupom włodzimierskim i kijowskim. Powstanie na północ od rzeki Narew parafii prawosławnych, podległych biskupstwu włodzimierskiemu związane było z kolonizacją Puszczy Bielskiej. Najbardziej wysuniętymi parafiami należącymi do eparchii włodzimierskiej na tym terenie były Ryboły i Puchły⁶.

W XVI wieku Ryboły, wchodzące w skład podlaskich królewszczyzn , objęte zostały pomiarą włóczną, przeprowadzoną we wsi w 1556 roku⁷. Wytyczono wówczas nowe granice gruntów wsi, przeniesiono zabudowę na nowe miejsce, na północny-wschód w stosunku do dotychczasowej lokalizacji. Powodem zmian lokalizacji wsi były częste wylewy rzeki Narew, które niszczyły zasiewy.

Na nowe miejsce przeniesiono również cerkiew, przy której utworzono parafię prawosławną. W 1576 roku wieś liczyła 79 zagród. W 77 zagrodach mieszkała ludność włościańska, w dwóch pozostałych wójt i pleban⁸. Każdy włościanin otrzymał w nadziale 1 włókę gruntu średniej jakości, dla wójta i cerkwi przeznaczono po 2 włóki, tyle samo na miernictwo oraz na zaścianki. Zwolnione one były od powinności względem dworu, natomiast od pozostałych 77 płacono czynsz po 72 grosze litewskie od włóki. Odstawiano na dwór po 2 beczki owsa i po 1 wozie siana. Ponadto wieś zobowiązana była płacić młynowe po 6 groszy litewskich od włóki⁹. W utworzonym wówczas wójtostwie wybudowano 5 karczm, młyn na rzece Narwi oraz folusz¹0. Wraz ze zmianą lokalizacji wieś zmieniła również nazwę na Antonowicze. Jest to nazwa dzierżawcza pochodząca od imienia Anton¹¹, wójta urządzającego wieś przy pomiarze włócznej. Nowa organizacja wsi w XVI wieku spowodowała, że utraciła ona swój służebny charakter. Stała się wsią rolniczą, a jej mieszkańcy nie byli już zobowiązani do świadczenia usług na rzecz dworu w zakresie rybołówstwa.

W wyniku zawarcia unii polsko-litewskiej w 1569 roku, województwo podlaskie włączono do Korony. Jego obszar stanowiły wówczas trzy ziemie: bielska, mielnicka i drohicka, podzielone na mniejsze jednostki administracyjne zwane starostwami.

Ryboły wraz z wsiami należącymi do prawosławnej wówczas parafii rybołowskiej (Kaniuki, Pawły, Wojszki), leżały w starostwie bielskim. Znaczne obszary tej ziemi nadal wchodziły w skład dóbr królewskich. Dobra te oddane w dzierżawę, administrowane były przez różnych dzierżawców. Po 1569 roku, starostwo bielskie dzierżawił Mikołaj Kiszka. Starostwo to stanowiło również w różnych okresach dożywocie polskich królowych: Heleny, wdowy po Aleksandrze Jagiellończyku, Bony, Anny Jagiellonki, Marii Ludwiki¹². W czasach unii kościelnej parafia Ryboły pozostała w posiadaniu unitów. Nie zdołano dokładnie ustalić w jakim okresie parafia przystąpiła do unii. Prawosławne parafie na Podlasiu przyjmowały ją między 1596 a 1621 rokiem. Do unickiej parafii Ryboły w 1751 roku należały wsie Ryboły, Wojszki, Pawły, Kaniuki i 4 rodziny z Rzepnik.Tak było do roku 1784. Dokumenty wizytacyjne z tegoż roku wspominają, że do parafii rybołowskiej zostały włączone wsie Koźliki i Miniewicze, które w tym czasie należały do starostwa zabłudowskiego¹³. W połowie XVII wieku wieś została w znacznym stopniu zniszczona w czasie potopu szwedzkiego, a później prawdopodobnie także w czasie wojny północnej (1709 -1720)¹⁴. Epidemia cholery w początkach XVII wieku nie ominęła starostwa bielskiego. Zaraza panująca w 1710 roku spowodowała wyludnienie Rybo!¹⁵. Znaczne obszary gruntów chłopskich pozostały puste, nie przynosiły dochodu. Ówczesny starosta bielski Jan Klemens Branicki postanowił nie zasiedlać ich ponownie ludnością włościańską, lecz utworzyć w Rybołach folwark. Folwark rybołowski został utworzony jako czwarty w starostwie bielskim, po Stołowoczu, Użykach i Hołowiesku. Od początku przeznaczony został do produkcji warzyw i owoców.

W 1737 roku Jan Klemens Branicki wyjednał u króla przywilej zezwalający na odbywanie w dobrach rybołowskich cotygodniowych targów. Zwiększyło to dochody z dzierżawy i podniosło znaczenie wsi w starostwie¹⁶. W 1750 roku wieś Ryboły nawiedził pożar, podczas którego uległa całkowitemu zniszczeniu XVI-wieczna cerkiew parafialna¹⁷. Na jej miejscu, już w1751 roku dzięki staraniom księdza Stefana Hrymaniewskiego, dziekana podlaskiego wzniesiono nową świątynię pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny i Św.Św Męczenników Kosmy i Damiana.

W latach 1751-1753 proboszcz parafii ksiądz Stefan Hrymaniewski ufundował kaplicę pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego nad rzeką Narwią na pamiątkę ojców, dziadów i pradziadów z tego świata zeszłych, a na dawnym cmentarzu przy cerkwi starej nad rzeką Narwią niegdyś między granicami Ploskowską, Rybołowską i Kaniucką stojący...¹⁸Z powyższego wynika, że jeszcze w 1751 roku na terenie pierwotnej lokacji wsi istniała cerkiew, a wokół niej cmentarz.

Źródła archiwalne z II połowy XVIII wieku, między innymi dokumenty wizytacyjne, inwentarze podają szczegółowe opisy istniejącej w tym czasie cerkwi. I tak w dokumentach wizytacyjnych z 1751 roku możemy odczytać: cerkiew drewniana, kryta gontem, kopuła pokryta miedzią…¹⁹

Bardziej dokładny opis cerkwi występuje w notatkach sporządzonych podczas wizytacji parafii w 1763 roku: …cerkiew drewniana, oszalowana, kryta gontem, kopuła miedziana, zwieńczona pozłacanym krzyżem...²⁰ Taki sam opis świątyni rybołowskiej powtarza się w dokumentach wizytacyjnych z lat 1773, 1776 i 1779. Cerkiew parafialna w roku 1791 była bardzo zniszczona, wymagała remontu. Dokumenty wizytacyjne z 1793 roku odnotowują potrzebę wybudowania nowej świątyni co nastąpiło w 1795 roku. Wizytator ksiądz Bazyli Guttorski podczas wizytacji w tymże roku opisuje: …cerkiew nowa, drewniana, heblowana, duża i wspaniała…wzniesiona na ceglanym fundamencie, kryta dachówką. Dach z kopułą na środku z krzyżem żelaznym, z wieżą wysoką²¹. Dokumenty wizytacyjne z 1818 roku dodają …cerkiew parafialna w formie ośmiokąta.²² W tym czasie do unickiej parafii w Rybołach należały jeszcze wsie Ostrówki (7 parafian ) i Solniki (1 parafianin). Zostały przyłączone w 1791 roku²³.

Zachowały się liczne dokumenty o dużej aktywności organizacyjnej i religijnej duchowieństwa rybołowskiego. Ciekawą postacią dziejów parafii Ryboły był wspomniany wcześniej dziekan podlaski ksiądz Stefan Jaruta Hrymaniewski, który zarządzał parafią od 1727 do 1757 roku. W księdze metrykalnej ochrzczonych z 1755 roku znajdują się kronikarskie zapiski, napisane własnoręcznie piórem przez księdza Hrymaniewskiego o misjonarskich poczynaniach w stosunku do cerkwi prawosławnych: Roku 1755 dnia 17 maja w dzień Prepołowienia Praznika, Ja X. Stefan Jaruta Hrymaniewski dziekan podlaski, paroch rybołowski zajechałem cerkiew Schizmatycką²⁴.

I tak ks. Stefan Hrymaniewski w obecności innych duchownych, zajeżdżał bezbronne, jeszcze istniejące cerkwie prawosławne i jak najszybciej poświęcał je na unickie. Czy była to działalność z własnej inicjatywy czy też na polecenie władz, tego nie wiadomo.

Ks. S. Jaruta Hrymaniewski w roku 1755 powiększył areał ziemi cerkiewnej o 1 włókę, którą wcześniej nabył drogą kupna od Branickich. Po jego śmierci pozostały zabudowania, zwierzęta (konie, krowy, woły), narzędzia stolarskie²⁵. Na podwórzu znajdował się browarek, w którym pędzono wódkę i piwo²⁶. To wszystko przekazał cerkwi rybołowskiej i swoim następcom w testamencie sporządzonym w 1755 roku²⁷. Ks. S. Hrymaniewski posiadał umiejętności medyczne, chorzy zwracali się do niego z prośbą o leczenie. Wiadomo z opisu plebani, że wśród pokoi znajdowała się tzw. apteczka²⁸. Zmarł 11marca 1757 roku.

Do 1795 roku parafia rybołowska należała do dekanatu podlaskiego diecezji brzeskiej. Po III rozbiorze Polski i likwidacji starostwa, królewszczyzna bielska, pozostająca od roku 1760 w posiadaniu Izabeli Branickiej, przeszła pod zarząd pruski. Stolicą biskupstwa został Supraśl, gdzie władze pruskie utworzyły w 1798 roku diecezję unicką. Parafię włączono do dekanatu białostockiego. W tym czasie władze pruskie wydały zarządzenie, aby ze względów higienicznych i w obawie przed epidemiami, zmarłych grzebać poza obszarem zabudowanym. W Rybołach także wytyczono teren pod nowy cmentarz. Zlokalizowano go na południe od wsi, przy trakcie do Bielska, po jego zachodniej stronie²⁹. W roku 1807 parafia Ryboły przeszła pod panowanie Rosji, została przyłączona do diecezji brzeskiej. W 1835 roku została zamknięta sąsiednia parafia unicka w Kożanach. Wsie parafii kożańskiej: Kożany, Czerewki, Zajączki, Tryczówka, Dorożki, Pańki wzbogaciły parafię w Rybołach³⁰.

Po zniesieniu unii, większość parafii unickich zamieniono na prawosławne. Parafia rybołowska od 1839 roku funkcjonowała jako prawosławna i należała do diecezji grodzieńskiej.

Ewa PIOTROWSKA

¹ J. Wiśniewski, Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko-rusko-litewskim od końca XIV wieku do polowy XVII wieku, Acta Baltico-Slavica, Białystok 1964, t 1, s. 115, 137.

² I. Tłoczek, Budownictwo ludowe Białostocczyzny, Białystok-Warszawa 1979, maszynopis Biura Badań i Dokumentacji Zabytków w Białymstoku, s. 19, 21.

³ M. Kondratiuk, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974, s. 175-176.

⁴ Lustracje województwa podlaskiego 1570 i 1576 pod red. J. Topolskiego i J. Wiśniewskiego, Wrocław 1959, s. 50-51.

⁵ E. Pańko, Z naszej przeszłości. Ryboły. – „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”, Warszawa 1971, nr 3, s. 52-53.

⁶ A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII wieku, Białystok 1991, s. 69.

⁷ L. Kolankowski, Pomiara włóczna, Ateneum Wileńskie R.4. 1927, z. 13, s. 235, 251.

⁸ Lustracje, op. cit., s. 50-51.

⁹ Tamże, s. 59, 66, 149.

¹⁰ Tamże, s. 59.

¹¹ M. Kondratiuk, op. cit, s. 175-176.

¹² E. Pańko, op.cit, s. 52-53.

¹³ Dokumenty wizytacji generalnej cerkwi Św. Św. Kosmy i Damiana w Rybołach z 1784 roku w: archiwum parafii prawosławnej w Rybołach, k. 1.

¹⁴ E. Pańko, op. cit , s. 55.

¹⁵ Tamże, s. 55.

¹⁶ Tamże, s. 67.

¹⁷ Tamże, s. 59.

¹⁸ Księga metrykalna ślubów, chrztów, zgonów z lat 1751 – 1766, j.w, k. 70.

¹⁹ Dokumenty wizytacji dziekańskiej z roku 1751, j.w, k. 3.

²⁰ Dokumenty wizytacji dziekańskiej z roku 1763, j.w, k. 2.

²¹ Dokumenty wizytacji dziekańskiej z roku 1793, j.w, k. 2.

²² Dokumenty wizytacji dziekańskiej z roku 1818, j.w, k. 2.

²³ E. Pańko, op. cit, s. 69.

²⁴ Księga metrykalna ślubów, chrztów, zgonów z lat 1751-1766, j.w, k.70.

²⁵ M. Krukowski, Kronika cerkwi rybołowskiej 1751-1951 w: archiwum prawosławnej parafii w Rybołach, s. 52.

²⁶ Tamże, s. 52.

²⁷ Tamże, s. 53.

²⁸ Tamże, s. 51.

²⁹ E. Pańko, op.cit, s. 69.

³⁰ Tamże, s. 69.

Над Бугом і Нарвою, 1999, № 1, стор. 15-16, 30.

Ryboły

Popularność imion nadawanych przy chrzcie w II połowie XVIII wieku na przykładzie podlaskiej parafii Ryboły

W Cerkwi prawosławnej każdy dzień liturgicznego roku jest poświecony pamięci świętych, męczenników, Ojców Kościoła. Miało to ogromne znaczenie i wpływ na nadanie imienia narodzonemu dziecku, które przyjmując sakrament chrztu i bierzmowania stawało się jednym z wiernych społeczności cerkiewnej. Często o nadaniu imienia decydował dzień, w którym dziecko się urodziło. Jeśli np. narodziny chłopca miały miejsce 12 lipca, to najczęściej nadawano mu imię jednego z Apostołów Piotra czy też Pawła, ponieważ jest to dzień po święcony tym świętym.

Innym czynnikiem decydującym o nadaniu imienia były tradycje rodzinne. Jeżeli dziad nosił imię Mikołaj, jego syn również, to najmłodszemu członkowi rodziny nadawano takie same imię. Oczywiście nie była to reguła. Decydowała również popularność imion wśród społeczeństwa danej miejscowości w ciągu pewnych okresów czasowych. Najczęściej nadawanymi imionami były imiona pochodzenia greckiego, hebrajskiego i łacińskiego, pisane językiem polskim, ale o wymowie ruskiej, np. Agafia, Tymofiej, Sofia, Anton itp. Występują również imiona świętych Kościoła katolickiego: Stanisław, Wojciech i wiele innych, które znajdują się w kalendarzu wyznania prawosławnego, greko-katolickiego i rzymsko-katolickiego. Na taki stan rzeczy miały wpływ przenikające się tendencje kulturowe tych społeczności chrześcijańskich.

W podlaskiej parafii Ryboły w II połowie XVIII wieku można zaobserwować ogromną różnorodność imion nadawanych podczas sakramentu chrztu. Od- notowano 110 imion męskich i 64 imiona żeńskie. Na podstawie ksiąg metrykalnych chrztów z lat 1751-1798 można stwierdzić, że największą popularnością w parafii Ryboły cieszyły się imiona żeńskie: Marianna, Anna, Katarzyna, Eudokia, zaś z imion męskich: Jan, Michał, Andrzej, Stefan i Bazyli.

Ewa PIOTROWSKA

Popularność imion męskich i żeńskich nadawanych przy chrzcie w parafii Ryboły w latach 1751-1798

Над Бугом і Нарвою, 1999, № 2, стор. 19.

Фотографії Юрія Гаврилюка